اصلاح در نگرش های فقهی نسبت به حقوق همجنس گراها
نویسنده: مهری جعفری
به نظر می رسد در تمام جوامع انسانی، برخورد شدید و بی رحمانه با مساله همجنسگرایی به نسبت های مختلف وجود داشته است. شاید بتوان حتی مدعی بود که برخورد انعطاف آمیز نسبت به همجنس گراها در جهان شرق به مراتب بیشتر از دنیای غرب بوده است. این تقابل خصمانه با همجنسگرایی، در طول تاریخ منتهی به تعیین مجازات برای داشتن این گونه روابط شده که در تاریخ تمامی جوامع این نوع مجازات ها به نسبت های مختلف دیده می شود و یا هنوز وجود دارد. در نتیجه وضع احکام فقهی بی رحمانه و شدید بر علیه همجنسگرایان از یک طرف، و تفسیر متون مذهبی به نحوی که منتهی به برخوردهای شدید شود، می تواند در این راستا تعریف شود.
در نتیجه به نظر می رسد یکی از راه تغییر دیدگاه جامعه نسبت به همجنسگراها، در زمانی که آنها قوانین اسلامی را مود توجه قرار می دهند، نگاه دوباره به این احکام و تفسیر آنها بر پایه دفاع از حقوق همجنسگرایان است. همچنین اگر وضع قوانین قرار باشد در چهارچوب یک نظام اسلامی شکل بگیرد، استفاده از تفسیرها و دیدگاه های شرعی منعطف تر می تواند راه گشا باشد.
برخی از این اصول شرعی که می توانند در تغییر قوانین و یا تعدیل احکام قضایی مورد استفاده قرار گیرند، در خود قانون مجازات اسلامی جدید نیز منعکس شده است که از آن جمله می توان به قاعده دراء اشاره کرد.
از طرف دیگر بررسی مجدد احکام فقهی به ما این اجاره را می دهد که اهداف و شرایط شکل گیری این احکام را دوباره مورد توجه قرار داده، مغایرت های آنها را با حقوق بنیادین انسان ها تشخیص داده و در جهت تفسیر مجدد آنها، به نحوی که تضمین کننده حقوق اساسی انسان ها نیز باشند، تلاش کنیم.
بی میلی در اجرای حدود اسلامی و قاعده دراء
قاعده درء یا دراء به این نحو توضیح داده می شود که اگر شک و یا شبهه ای نسبت به موضوع و یا وقوع یک عمل به وجود بیاید، ارتکاب آن عمل ثابت نخواهد شد.
اما در مورد جرایم مستوجب حد زنا، لواط، تفخیذ و مساحقه این شک و شبهه موجب رفع کامل حد می شود. و در این صورت و با توجه به سقوط حد، جمع آوری دلیل و مدرک بیشتر برعلیه طرفین مود اتهام ممنوع است.
مستندات فقهی در استقرار این قاعده بسیار صریح، روشن است. از جمله این که قاعده درء از (انّ الحدود تدرء بالشبهات) استخراج می شود و روایتی که به طور صریح می گوید حدود را با شبهات دفع کنید و شفاعت و کفالت و قسم, در حد وجود ندارد. 1 این قاعده به طور مشخص در ﻣﺒﺤﺚ ﺷﺸﻢ با ﺍﻋﻤﺎﻝ ﻗﺎﻋﺪﻩ ﺩﺭﺃ، آمده است. (ﻣﺎﺩﻩ ١١٩_ ﻣﺎﺩﻩ ١٢٠ ق م ا 2012)
…………………………………………………………………………………………………………………………………………………………………
1. وسائل الشیعه, ج۲۷/۱۳۰.چاپ موسسه آل البیت. (محمد بن على بن الحسین قال: قال رسول الله :ادرووا الحدود بالشبهات ولا شفاعه ولا کفاله ولا یمین فى حدّ) و نیز رجوع کنید به: مستدرک الوسائل, ج۱۸/۲۶. (المقنع شیخ صدوق از امیرمومنان: ادرووا الحدود بالشبهات: حدود را با شبهات دفع کنید.)
در این رابطه ذکر این موضوع لازم به نظر می رسد که این بی میلی در اجرای حدود در بین فرخی فقها به حدی است حتی به نظر برخی از فقهای شیعه، اجرای حدود فقط در زمان حضور امام معصوم میسر است. 2
این قاعده جایگاه بسیار مهمی در بین فقها اعم از اهل سنت و فقهای امامیه دارد. بر همین اساس به نظر می رسد که قانون مجازات اسلامی جدید به این قاعده توجه داشته و ﻣﺎﺩﻩ ١٢٠ این قانون را بر پایه همین قاعده آورده است. بر اساس این ماده، ﺩﺭ حدود لواط، زنا و مساحقه که به عنوان اعمال منافی عفت به آنها اشاره شده، اگر ﺷﺒﻬﻪ ﻳﺎ ﺗﺮﺩﻳﺪ در موضوع و یا در ادله اثباتی وجود داشته باشد، ﺑﺪﻭﻥ این که ﻧﻴﺎﺯی ﺑﻪ جمع آوری ﺩﻟﻴﻞ باشد، حد ثابت نمی شود.
اما متاسفانه همان طور که در بخش قبلی اشاره شد، می بینیم که با اعطای قدرت تصمیم گیری برای قاضی و این که او بتواند براساس برداشت خود خود از دلایل و شرایط پرونده رای صادر کند، این قاعده را در حفظ حریم شخصی افراد بی اثر کرده است. به نحوی که قاضی می تواند صرفا با استناد به یک گزارش محلی و یا گزارش یک مامور به تحقیق و جمع آوری دلایل بپردازد و متهم را به سمت محکومیت سوق دهد.
اشاره به این مساله هم لازم است که که این قاعده به هرگونه شبهه ای اعم از قوی و ضعیف اطلاق می شود. یعنی این در عمل به این معنی است که مثلا یک نفر با پای خودش نزد قاضی برود و چهار بار اقرار کند که چنین عملی را دقیقا با همه اوصاف قانونی لازم انجام داده است، تا شبهه برطرف شود. وگرنه کسی حق تحقیق بیشتر نخواهد داشت تا شبهه را برطرف کند.
هم چنین راه دیگر این است که چهار مرد عاقل و بالغ که در بی طرفی آنها هم شکی نباشد، نزد قاضی بروند و همه آنها شهادت دهند که به طور همزمان عمل آن دو نفر را دیده اند و همه اوصاف قانونی لازم هم که آن عمل چگونه بوده را هم تعریف کنند و روایت همه آنها هم در جزییات یکی باشد. چنین عملی پس از چنین شهادتی بدون شک و شبهه قابل بررسی است.
در نتیجه طبق این قاعده روشن فقهی تفحص و تحقیق خارج از شهادت و اقرار که به درستی هم انجام گرفته باشد میسر نخواهد بود؛ چون گفته می شود اگر شبهه وجود داشته باشد، حد ساقط می شود.
همجنسگرایی و مفهوم لواط در شریعت
تفسیر مجدد احکام فقهی و ارایه تعاریف و تفسیر های جدید از مسایلی که قرن ها پیش فقها با توجه به شرایط اجتماعی زمان خود تعریف کرده و برای آنها حکم نوشته اند، از جمله راه های گشایش در زمینه احکامی اسلامی به نظر می رسد.
بسیاری از این احکام شاید در زمان خود کمتر بی رحمانه و یا ناعادلانه تصور می شدند، اما در شرایط کنونی غیرانسانی و بی رحمانه بودن بسیاری از این احکام می تواند از طرف هر عالم اهل تفکری به شدت حس شود. این احکام شامل مواردی مانند تعیین مجازات هایی مانند سوزاندن موجود زنده در آتش، پرتاب کردن او از کوه و یا کشتن او زیر بارانی از سنگ گرفته، تا تعیین مجازات برای داشتن خصوصیات جنسی متفاوت، ایجاد ممنوعیت در روابط جنسی افراد و مسایلی از این قبیل را شامل شود. به نظر می رسد همه این احکام جای بررسی مجدد دارد تا نکات قوت آنها در تامین حقوق انسانی افراد، و نکات ضعف آنها در این زمینه تشخیص داده شود تا شاید راهی پیدا کرد که راه حل های پیشنهادی فقهای قرن ها پیش را کنار بگذاریم.
در این راستا برخی از متفکران اسلامی در دهه ی اخیر مباحث اصلاحی را در فقه طرح کرده اند که براساس آن، روابط جنسی همجنسگرایان خارج از احکام تعیین شده برای عمل لواط دانسته می شود و گفته می شود که اساس مجرمانه دانسته شدن عمل بین دو مرد و شاید به تبع آن عمل بین دو زن، رابطه مبتنی بر زور و تجاوز قوم لوط بوده و اصولا شامل حال متجاوزان جنسی می شود.
بحث اصلی در این زمینه این است که آیا می توان آيه 84 سوره اعراف را به نحوی تفسیر کرد که بتواند در جهت حفظ حقوق همجنس گرایان و نه برعلیه آنها استفاده شود. آیا اصولا می توان چنین نتيجه ای گرفت که رابطه بین دو همجنس براساس این آیه مستوجب مجازات های سنگین، آن هم به شکل هایی که بعدها فقها گفته اند، باشد؛ یعنی در نظر گرفتن مجازات هایی مانند سنگسار، پرتاب از کوه و سوزاندن در آتش؟
این آیه به روشنی اشاره به قوم لوط می کند که قومی متجاوز بودند و به زن و مرد هر دو تجاوز کردند. 3و از آن جا که تعریف دنیای مدرن از موجودیت همجنسگراها به شکلی که در دنیای مدرن وجود نداشته، حکمی هم در این مورد مشاهده نمی شود. درنتیجه در غیاب حکمی روشن در این زمینه، با توجه به واقعیت های علمی، اخلاقی و اجتماعی روز نمی توان آن را رد کرد. در این زمینه دکتر آرش نراقی با اشاره به معنای بطنی آیه مورد استناد، معتفد است که قرآن هیچ جا بر منع همجنسگرایی حکم نداده است. 4
ارایه چنین دیدگاه هایی در رابطه با سایر موارد مربوط به حقوق انسانی همجنسگراها نیز صدق می کند. به عنوان مثال هرچند ظاهرا قانون مجازات اسلامی و قواعد شرعی طبق قاعده دراء، تحقیق و بررسی را در این گونه امور را ممنوع می داند و نادرست می شمارد، می بینیم که در سیستم قضایی ایران با توجه به شواهدی که وجود دارد، تحقیق و تفحص در این رابطه آن هم با استفاده از روش های غیرانسانی و با فشار و ارعاب نیز صورت می گیرد.
در نتیجه توجه به این مساله لازم به نظر می رسد که در شرایط کنونی سیستم قضایی و قانونگذاری ایران، که در آن هیچ گونه تلاشی برای مطابقت سازی قوانین با اصول حقوق بشر صورت نمی گیرد و همه احکام شرعی با سرسختی و بدون درنظر گرفتن اصول اولیه و پایه ای انسانی تفسیر و اجرا شود، این راه های برون رفت و اصلاحی بسیار دور و دست نیافتنی می نماید و فقط می تواند در چهارچوب های نظری و اجتماعی طرح شود.
………………………………………………………………………………………………………………………………………………………………………………
2- رجوع شود به:
احمد خوانساری، جامع المدارک فی شرح المختصر النافع، ج۵، ص۴۱۱ـ۴۱۲، علق علیه علیاکبر غفاری، تهران، ج ۴، ۵، ۷، 1363.
3- آیه 80 – 84 سوره اعراف: وَ لُوطاً إِذْ قالَ لِقَوْمِهِ أَ تَأْتُونَ الْفاحِشَةَ ما سَبَقَكُمْ بِها مِنْ أَحَدٍ مِنَ الْعالَمِينَ (80) إِنَّكُمْ لَتَأْتُونَ الرِّجالَ شَهْوَةً مِنْ دُونِ النِّساءِ بَلْ أَنْتُمْ قَوْمٌ مُسْرِفُونَ (81) وَ ما كانَ جَوابَ قَوْمِهِ إِلاَّ أَنْ قالُوا أَخْرِجُوهُمْ مِنْ قَرْيَتِكُمْ إِنَّهُمْ أُناسٌ يَتَطَهَّرُونَ (82) فَأَنْجَيْناهُ وَ أَهْلَهُ إِلاَّ امْرَأَتَهُ كانَتْ مِنَ الْغابِرِينَ (83) وَ أَمْطَرْنا عَلَيْهِمْ مَطَراً فَانْظُرْ كَيْفَ كانَ عاقِبَةُ الْمُجْرِمِينَ (84)
ترجمه آیه: 80- و (به خاطر بياوريد) لوط را هنگامى كه به قوم خود گفت آيا عمل شنيعى انجام مىدهيد كه احدى از جهانيان پيش از شما انجام نداده است؟! 81- آيا شما از روى شهوت به سراغ مردان مىرويد، نه زنان؟ شما جمعيت تجاوزكارى هستيد! 82- ولى پاسخ قومش چيزى جز اين نبود كه گفتند آن چه در این آیاتاينها را از شهر و آبادى خود بيرون كنيد كه اينها افراد متظاهرى هستند! 83- (چون كار به اينجا رسيد) ما او و خاندانش را رهايى بخشيديم جز همسرش كه با بازماندگان (در شهر) بود. 84- و (سپس چنان) بارانى بر آنها فرستاديم (بارانى از سنگ كه آنها را نابود ساخت) اكنون بنگر سرانجام كار مجرمان به كجا كشيد.
4- نگاه کنید به گفتگوی دکتر آرش نراقی مندرج در وبسایت رادیو فردا در لینک: http://www.radiofarda.com/content/o2_arash_naraghi_responses_to_web_readers/2158664.html
و نیز متن مقاله او به انگلیسی در لینک: http://www.arashnaraghi.org/articles/Islamandminorities.htm
تصویر- شروین پاشایی – جلد چراغ شماره ۷۱